آرمان جاویدان

شیرازی های آفریقا و نوروزی تابستانی

علی عطار

۳۱ تیر ۱۳۸۹

۲۲ ژوئیه ۲۰۱۰

این روزها یک گروه از تلویزیون فارسی بی بی سی برای شرکت در مراسمی که در گذشته بیشتر نیروزی (نوروز به گویش زنگباری) خوانده می شد بیک در چند دهه گذشته به زبان سواحلی "مواکا کوگوا" (جشن آب) یا "سیکا یا مواکا" (جشن سال نو) نامیده و در تابستان برگزار می شود به زنگبار رهنوردیده تا با هنبازی در این مراسم فیلم مستندی در باره این تیره که خود را ایرانی تبار می دانند ولی امروز ظاهری آفریقایی دارند آماده کنند.

بنا به اطلاعات مورخان بودباش مردمی به نام شیرازی در کرانه خاوری آفریقا به نزدیک هزار سال پیش بر می- گردد ، زمانی که «علی بن حسن شیرازی» با همراهانش به این میانبند آمدند و آندون زنجیره ای سازمان دادند که به شیرازی شناخته شد ، اگر چه در مورد شخص «علی بن حسن» و این زنجیره که در سده شانزده به دست پرتغالی ها برچیده شد سرجشمه های موثق و باریک بسیار کم است.

از زمان شکست شیرازی ها تیره های گوناگونی چون پرتغالی ها ، انگلیسی ها ، آلمانی ها و تازی های عمانی به آبخوست زنگبار آمدند بیک شیرازی ها همچنان به زیست اجتماعی خود بازپاییدند . در دهه های پنحاه و شصت ترسایی نام شیرازی های زنگبار با تشکیل حزب آفروشیرازی که در انقلاب 1964 این آبخوست هنبازی پرکار داشت بر سر زبانها افتاد. اما پس از همین انقلاب بود که شیرازی ها در ابراز کیستی خود دچار گرفتاری شدند و آفریقایی بودن آنها به شیرازی بودنشان برتری داده شد . با اینهمه آنها با برگزاری آداب و سنن و خود که یکی از آنها جشن تابستانی سال نو است کوشش بر نگهداشت کیستی خود دارند.

مراسم "نیروزی" یا مواکا کوگوا معمولا در نیمه تابستان بر گزار می شود و امسال شیرازی ها آن را روز سه شنبه 20 ژوئیه (29 تیر) مانند همیشه در روستای مکوندوچی ، در نیمروز خاوری آبخوست زنگبار برگزار کردند. اگرچه زمان و شکل برگزاری این مراسم با نوروز کشورهای فارسی زبان واگردان است ، اما در آن آخشیج هایی هست که مردم بومی آنرا بازمانده جشنی می دانند که نیاکانشان کرانه هزار سال پیش به اینجا آورده اند . این باور های مردمی از سوی برخی از پژوهش گران هم نیروداد شده است.

مراسم تباری نَیروزی شیرازی ها در ساعتی که از سوی کمیته برگزاری تعیین می شود (معمولا پیش از نیمروز) با اندر شدن دسته هایی از جوانان که همچون رژه و با دادن شعارهایی رزمجویانه به میدان برگزاری می آیند، آغاز می شود . در گوشه ای از همین میدان بزرگ زیرسایه بانی یک چهار پایه ویژه و گلدانی که در آن عود می سوزد جای دارد و زنانی که آرزو یا نذر دارند دست روی دود این گلدان می گذارند و در باشندگی زنی دیگر که حکم پیر را دارد نیایش می کنند.

دسته های جوانانی که از نیمروز و خاور مکوندوچی به میدان اندر شده اند با ساقه های درخت موز با هم به پیکار می پردازند . در همین حین است که دختران هم شعار گویان و گروه گروه به میدان اندر می شوند.

پس از رسیدن ساعت معین ، گروهی از پیش تعیین شده به ساختن آلونکی از شاخه های درخت نارگیل می کنند. در میان این آلونک به جز سینی و آوندهایی که جای داده می شود ، مردی هم پنهان می شود . پس از ساختن آلونک شاخه های سبز و پر برگ بر فراز این آلونک گرفته شده و آنرا آتش می زنند . در حالیکه آلونک می سوزد شاخه های سبز همچنان بر فراز آن افراشته اند و گویی نماد نویی و سبزی بر گذشته ای که خاکستر می شود فرمانروایی می کند . مردی که در میان آلونک پنهان بود ، می گریزد و زنان به گرد آتش سرودهایی شیفتگانه می- خوانند . با سوختن و فرو ریختن آلونک مراسم به پایان خود می رسد و جمعیت شرکت کننده پراکنده می شود. این مراسم پیشتر با غسل در اقیانوس یا گردشی در کنار آن پایان می گرفت ولی امروز این بخش آن بی رنگ تر شده است . باور بومی این بوده که مردی که از آلونک بیرون می آید با کسی که در آن پنهان شده بود واگردان است و می تواند به زایش نو از کهنه اشاره داشته باشد. شاید هم این مراسم ریشه در قربانی کردن دارد که در باورهای باستانی هستی داشته است.

در خانه های مکوندوچی در روز مواکا کوگوا خوراک های عیدانه آماده می شود . دیگ های بزرگ و کوچک برنج و عدس پخته می شود که آن را پلو می نامند . سفره میزبانان با پلو و خوراک های دیگر برای مهمان ها گسترده است.

با تغییرات سیاسی فراهمادی و تبدیل زنگبار به یک جزیره توریستی به نگر می رسد مراسم مواکا گوگوای شیرازی ها هم تا حدی به یک گیرایی توریستی آبخوست تبدیل شده است . کاهش شرکت کنندگان بومی و افزایش تماشاچیان توریست ناگریز نسبت به 9 سال پیش که من در این مراسم باشندگی داشتم ، دیده می شود.

شیرازی ها این جشن را به چند شُوند به نیاکان خود که در سده یازده یا دوازده به خاور آفریقا آمدند نسبت می دهند: وجود آتش ، محاسبه این جشن بر شالوده گاهشمار خورشیدی سواحلی و غسل در آب که پیشتر در برخی میانبندان ایران هم در هنگام نوروز معمول بوده از جمله این شُوندها است . اگر هم چنین باشد مراسم نیروزی شیرازی ها در گذر زمان به سختی "آفریقایی" شده و آخشیج هایی از آیین های دیگر بومی در آن پذیرفته شده اند، پرسمانی که در سنن و آداب هر تیره دیده می شود .نمونه وار نوروز ایران هم با گذر زمان و با دگرش دین ایرانیان دچار تحول بسیاری شده است.

ایرانی تبار زنگبار

اگر چه بودن یک زنجیره شیرازی در ساحل خاور آفریقا سالهاست پروای پژوهش گران را به خود جلب کرده است بیک همواره در پرده ای از ابهام جای داشته است . بودن کرانه سیصد واژه فارسی در زبان سواحلی ، بودن یک مسجد که در آن خط کوفی معمول در ایران هستی دارد و ویرانه های های شهر کیلوه کیسیوانی گواه هایی برای باشندگی ایرانی ها و شیرازی ها در این آبخوست شمرده می شود . امروز با پیدا شدن سکه هایی در یک مسجد در جزیره پِنبَه که به گفته کارشناسان ضرب زنجیره شیرازی را دارد ، برای بسیاری این گمان به یقین تبدیل شده است . بهر حال مردم بومی شیرازی زنگبار و سواحل آفریقای خاوری دودلی در باشندگی شیرازی ها دراین میانبند ندارند . مردم روستای مکوندوچی به ما گورستان متروکه و مسجدی را نشان دادند که باورمندند از آن شیرازیان است اگرچه تا کنون درهیچ سرچشمه ای یاد نشده است . شیرازی ها همچنان باورمندند که «علی بن حسن» از پدری شیرازی و مادری آفریقایی زاده شد بیک برادران آزگارا ایرانی اش او را به ریشخند گرفتند. پس او به سرزمین مادری خود برگشت ، زنجیره شیرازی را تشکیل داد و گونه ای شهریگری آفریقایی پدید آورد.

سرچشمه:

https://www.bbc.com/persian/arts/2010/07/100721_l30_norooz_zanzibar