آرمان جاویدان

درباره واژه «خوئتودت»

علی اکبر جعفری - چیستا اسفند 1360 شماره 7

در شماره 5 ، جستار دلچسب و سودمندی از استاد روح الامینی داشتیم در آن‏ از«خوئتودثه» xvaetvadatha نغز سخن رفته است . تنها یادآور می‏شود که‏ این اصلاح در ستوت یسن(گات‏ها و هفت‏هات) نیامده و آنچه آمده «خوئتوxvaetva » است و این دو اصلاح به یک چم نیستند . خوئتو در گات‏ها شش بار آمده‏1که پنج بار با دو اصلاح دیگر ورزنه verezena و ائیریمن airyaman می‏باشند. درهفت‏هات دوبار آمده ‏2 که یک بار با آن دو اصطلاح می‏باشند . این واژه از ریشه خو xva اوستایی و سو sva سنسکرت‏ برآمده. همچنین واژه‏های خود و خویش فارسی از همین ریشه می‏باشند . آن را می‏توان‏ خودی ، خودمانی ، خویشاوند دانست اما در سنسکرت به چم خودمختار و آزاده‏ است که واژه «خدای» فارسی بدان چم است . ورزنه از ورز که دو چم دارد ، برآمده : ورزیدن و گرداگرد گرفتن . ائیریمن آریامنش است و چمِ دوست را دارد.

برخی بر آن‏اند که خوئتو خانواده و ورزنه برزن (باره ، حلقه) و ائیریمن انجمن‏ دوستی می‏باشند و این سه واژه از کوچک‏ترین یگان که خانه باشد گرفته تا بزرگ‏ترین‏ یگان که کشور باشد ، را در برمی‏دارند . در گزارش پهلوی این واژه‏ها به خویش ، (1)-یسن 32-سرود 5-بند 1،یسن 33-سرود 6-بندهای 3 و 4،یسن 46 سرود 11-بند 1،یسن 49-سرود 14-بند 7،یسن 53-سرود 17-بند 4.

(2)-یسن 39-سرود 5-بند 5،یسن 40-سرود 6-بند 4 خویشان یا خویشی ، همسایه و همسایگان و ایرمان ایرمانی(دوست و دوستی) برگردانده شده‏اند که با گفته بالا جور می‏آید و نگر به کارآیی این اصطلاح‏ها در گات‏ها و هفت‏هات ، باید آن‏ها را به همین چم گرفت، به‏ویژه این‏که در سه جای از پنج بار در گات‏ها و یک جای از دو جای هفت‏هات مُکیس بر این است که با این سه یگان خوب ، می‏توان یگان چهارم را که جهان باشد ،آباد ساخت.

شادروان ایرج تاراپوروالا در ترجمه گات‏ها خود از سوتو- svatu سنسکرت‏ الهام گرفته ، خوئتو را خودمختار و آزاده ، ورزنه را اهل حلقه و انجمن و ائیریمن را دوست گرفته و می‏گوید که این سه درجه یاران زرتشت را می‏نمایند . نخستین گروه به اشوزرتشت بسی نزدیک شده ، آزاده شده بودند ، دومین گروه اندکی دور بودند و به اندازه خوئتوان دلداده نبودند و سومین گروه دوستان و همدردان بودند . من هم ، مانند چند تن از اوستادانان ، در نوشته‏های پیشین خود از وی پیروی کرده‏ام‏ ولی با دریافت بیشتر ، چم و دریافیده سنتی پهلوی را پذیرفته و آن سه را سه یگان بنیادی فراهماد گات‏هایی می‏دانم زیرا در گات‏ها هرکس در جای خود در کارهای خود آزاد است اما در فراهماد هنگامی سودمند و سودرسان می‏گردد که بنیاد کوچک‏ترین‏ یگان آن فراهماد را که خانه باشد ، بگذارد و سپس خانه‏های همسایه یگان بزرگ‏تری ، از ده گرفته تا شهر بزرگی ، را پدید آورند و پس از آن هم همکاری چندین از این یگان ، کشوری را بسازند و کشورهای دوست و پیشرو جهان دوستی راآباد و آبادتر گردانند . پیام گات‏ها ، پیام‏آبادی و شادی جهان مینوی و مادی از راه همکاری شش‏دنگی‏ یگان های کوچک و بزرگ مردمی است.

برخی ، به‏ویژه پژوهندگان اروپایی و پیروانشان ، گفته‏اند که این سه واژه‏ پیشه‏وران سه‏گانه ، موبدان و سپاهیان و برزیگران ، را نشان می‏دهند و تنها جدایی این‏ سه اصطلاح با آثرون atharvan رسئشتر rathaeshtar و واستریه vastrya که در اوستای نو آمده ، جدایی گویش است . اما شُوندی که باورکردنی باشد ، نیاورده‏اند و با زور این سه واژه را بر آن سه واژه چسبانده‏اند و آن‏ها را هم‏ چم انگاشته‏اند.

ناگفته نماند که در ترجمه‏های نسبتا تازه خود ، اروپاییان بازنگری کرده، آن‏ها را سه یگان فراهماد ، البته عشایری ، گرفته ، از سه گروه پیشه‏وری «شبه کاست» جدا خوانده‏اند.

درباره خوئتودثه باید سخن به درازا داش و ناچار آن را به جستاری جداگانه‏ در آینده وامی‏گذاریم و به این بس می‏کنیم که آن تنها پنج بار در اوستا به کار برده‏ شده .1 با همه نیم‏گنگی خود ، با نگر به کارآیی آن‏ها ، می‏توان گفت که نه‏تنها از درون- همسری نشانی نمی‏یابیم که از پیوند زناشویی نیز گفتگویی در میان نیست . تنها برداشتی که من کرده‏ام این است که آن‏یک‏گونه دلدادگی به دین بهی و ازخودگذشتگی است. (1)-یسن 12-9،ویسپرد 3-3،گاه 4-7. وندیداد 8-13(دوبار)