آرمان جاویدان

آسنوخرتو ، گئوشتاخرتو

حسین وحیدی - چیستا فروردین 1361 شماره 8

آدمی فربه شود از راه گوش / مولانا

فرهنگ زرتشتی فرهنگی است خردپرور و اندیشه‏گستر .گات‏ها با ستایش از «ونگهومننگهه» ، «هومن» ، «بهمن» ، «نیک‏اندیشی» آغاز می‏گردد و در همه سرودها و هومن راهبر آدمی به سوی پاکی و راستی و رستگاری شناسانده می‏شود . واژهء ستوده دیگر در گات‏ها و دیگر دفترهای زرتشتی خرد است که باز راهبر آدمی به سوی زندگی‏ نیک و آرام و شادمانه است . آن‏چه درباره دیدگاه فرهنگ زرتشتی درباره خرد و اندیشه‏ گفتنی است ، آنست که فرهنگ زرتشتی خرد را در آدمی تنها به چهر نیروی جدا از پیرامون‏ و گوهری سره‏که خودبخود و بدون وابستگی و همبستگی با پیرامون و جهان بیرون‏ از ذهن می‏تواند ببالد و به شناخت و باز کافت(تحلیل-آنالیز)رویدادها و پدیده‏ها توانا گردد ، نمی‏شناسد . که وارونه این دیدگاه فرهنگ زرتشتی خرد را در آدمی دارای دو ساختار می‏داند ، یکی ساختار سرشتی و دیگر ساختار برخاسته از پیرامون که هردو با هم و با همکنشی و همسوئی می‏توانند راهبر و راهگشای آدمی به سوی بهزیوی و رستگاری باشند . در این نوشتار کوشش می‏شود این دیدگاه ویژه و بسیار ارزشمند فرهنگ‏ زرتشتی روشن گردد.

در اوستا همانگونه که گفته شد خرد دارای دو ساختار است ، یکی خرد برخاسته از سرشت و دیگری خرد برخاسته از پیرامون ، که این دو ساختار در اوستا با دو زبانزد «آسنوخرتو» و «گئوشتاخرتو»می‏آید . آسن به‏ چم سرشت و گئوشتا به‏ چم شنیدنی.

«نماژ اوی وسف آگاه خاورکش فرستید فه‏شت فروهر زرتشت سپنتمان آخشته‏ اوی دامان و دین دانش و روشن آسن خردی و گوشو سرود خردی و شناسگه‏ و راینیداره وسف هستان و بودان و بیدان و...»

«درود به پروردگار بسیار آگاه فروغمندی که ستوده فروهر زرتشت اسپنتمان را فرستاد تا با آشتی و مهر و دین و دانش و خرد سرشتی و خرد دریافتنی و توانایی شناخت همه بودها و هست‏ها و...»1

همانگونه که در بند بالا می‏بینیم در خرده اوستا هنگام آوردن واژه خرد از دو خرد ، یک خرد سرشتی و دیگر خردی که از راه شنودن و یا به گفته دیگر خردی که در پیوند با پیرامون در آدمی می‏بالد و می‏پرورد یاد می‏کند که این یاد کردن از دو خرد در اوستا رویدادی نیست و بلکه بر پایه نگرش فرهنگ زرتشتی به خرد با ژرف‏اندیشی ویژه اوستاست.

همانگونه که گفته شد اندیشه و خرد در آدمی نیروی شناخت و دریافت و بازکافت‏ و یادآوری است که برآیند روند بالندگی آدمی در زندگی سرشتی و هازمانی(اجتماعی) است و از همین گفته خرد به دو بهر بخش می‏شود،بهری که زادهء سرشت است و از روند بالندگی زیستی و ژادگانی(ژنتیک-ژاد-ژن)در آدمی پدید می‏آید و دیگری خرد برخاسته از همبستگی با پیرامون.یک کودک ، همگام و همزمان با بالش تن ، بالندگی خرد هم پیدا می‏کند . یک بالندگی سرشتی برخاسته از نیازها و کنش و واکنش‏های زیستی و دیگری خرد برخاسته از داد و ستدهای ویدائی(علم و اطلاع) و آگاهی با پیرامون‏ خود.

ارزش دیدگاه و نگره فرهنگ زرتشتی درباره خرد در اینست که با بخش کردن خرد به دو بهر آسنوخرتو(خرد سرشتی) و گئوشتاخرتو(خرد دریافتنی) راه‏ درست شناخت و دریافت و بازکافت رویدادها و همچنین راه درست بالندگی را به ما می‏آموزد . در این‏باره می‏گوییم که : خرد و اندیشه را میتوان به چهر نیرویی سره در آدمی‏ انگاشت و چنین گمان کرد که خود اندیشه با نیرو و توان سرشتی و گوهری که دارد ما را می‏تواند به آسانی و به خوبی به آماژی که در پیش داریم رهنما باشد و راه درست و نادرست را به ما باز بنماید که البته این دیدگاهی است نادرست . خرد و اندیشه هر اندازه‏ هم پر توان و نیرومند باشد جدا از رویدادهای بیرون از ذهن و بدون پیوند به آن چه‏ که در پیرامون می‏گذرد نمی‏تواند راهبر ما به سوی راستادی(حقیقت) رویدادها و پدیده‏ها باشد.اینگونه نگرش به اندیشه و خرد همان نگرشی است که در تاریخ فلسفه‏ و دانش ، دریایی پندار و واژه‏گرایی و واژه‏پردازی را پدید آورده است . در این شیوه‏ فیلسوف و دانشمند در کنج اتاق دربسته خویش می‏نشیند و با نیروی اندیشه و خرد خود همه دشواری‏های جهان را می‏گشاید . تاریخ‏نویس خامه به دست می‏گیرد و تاریخ جهان‏ را از«هبوط آدم تا سقوط عالم»به روی کاغذ می‏ریزد و در پاسخ پرسنده‏ای که شما برای نوشتن این دفتر بزرگ چه سندهایی در دست دارید ، تاریخ‏نویس سرافرازانه انگشت‏ به پیشانی‏اش می‏زند و می‏گوید : این سند!شیوه وارونه خرد و اندیشه یاد شده بالا خرد و اندیشه‏ایست که همراه با یاری گرفتن از خرد و اندیشه سرشتی که او را به شناخت‏ (1). ستایش خداوند-خرده اوستا . درست از نادرست می‏کشاند به خرد دریافتنی و یا«گئوشتاخرتو»نیز روی می‏کند . در این شیوه آدمی هم از گوهر و نیروی ذاتی خرد و اندیشه خویش بهره می‏گیرد و هم از آن چه که از پیرامون دریافت می‏کند و از همین‏روست که در این شیوه به ناچار در کار شناخت و دریافت و بازکافت ، پای دیدن و شنیدن و آزمودن به میان آید . در این شیوه‏ آدمی به ناچار رویدادهای بیرون از ذهن خود را هرچند تلخ و هرچند شیرین باشد می‏آزماید و آزموده‏های خود را به گنجینه یاد خویش می‏سپارد و با یاری گرفتن از خرد- سرشتی را ستادی هرچیز را درمی‏یابد که این شیوه همان شیوه‏ایست که فرهنگ زرتشتی‏ فرا راه ما می‏نهد . فرهنگ زرتشتی در همه نیایش‏ها و سرودها ما را به دیدن جهان‏ بیرون از ذهن و درباره دیده‏ها به ژرفی اندیشیدن فرامی‏خواند . در همان نیایشی که یک‏ بند آن در بالا آمده بند دیگری هست که چنین است.

«سپاس به آفریدگار بزرگی که با نیروی دانش همیشگی و برتری خویش شش‏ امشاسپندان و ستودگان و بهشت روشن و سرای سرود و گرد آسمان و خورشید رخشنده و ماه تابان و بیشمار ستارگان و باد و هوا و آتش و آب و زمین‏ و گیاهان و جانوران و فلزها و مردمان را آفرید».

جز نمودهای گیتی فرهنگ زرتشتی به ساختار پیرامون و هازمان آدمی نیز رو می‏کند . در نیایش‏های زرتشتی بیدرنگ پس از ستایش اهورامزدا و ستودگان هستی از نهادهای هازمانی یاد می‏گردد و ستایش می‏شود . نهادهائی چون مان و ویس وزنتوودخیو که امروزه چم خانواده و ده و شهر و کشور را می‏دهد.

بدینسان فرهنگ زرتشتی با روی نمودن و ارج نهادن به«گئوشتاخرتو» ما را از لغزش بزرگ پناه بردن به خود و پندارگرائی و پنداربافی بازمی‏دارد و از سوی دیگر فرهنگ زرتشتی با شناساندن«آسنوخرتو»ما را از لغزشی که لغزش کارمان گردایی‏ (پراگماتیسم)است بازمی‏دارد. اگر ما تنها به پیرامون خویش بنگریم و بدون یاری-گرفتن از خرد سرشتی تنها آن‏چه را که پیرامون به ما فرمان می‏دهد بپذیریم بناچار شناخت و کنش ما به سوی آن چه ما را«بکار آید» رهنما می‏شود که هوده این روش فرو رفتن‏ به گرداب‏هایی است که انسان امروزه با نمودهای بسیاری از آن روبروست . روش آن چه‏ «بکار آید»خواه‏ناخواه آدمی را به سوی ماکیاولیسم شوم می‏رساند ، روشی که چه در گذشته‏ و چه در حال از سوی نیروهای برتری جوی فزونخواه به کار بسته می‏شده و می‏شود . آن چه از بکار بستن این روش به دست می‏آید زیر پا نهادن همه انگیزش‏ها و خواست‏هایی‏ است که خرد راستین و خرد سرشتی آدمی راهبر آنست.

و چنین است که دیدگاه و نگرش فرهنگ زرتشتی به خرد و اندیشه که امروز هم با سنجه‏های(معیار) دانشی پذیرفتنی است و می‏تواند ما را به سوی شناخت درست از نادرست و و شناخت راه بهزیوی و بهسازی رهنما باشد.