آرمان جاویدان

تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک اثر محمد بن حریر طبری

سرچشمه : یغما سال بیست و ششم مرداد 1352 شماره 5 (پیاپی 299)

تاریخ نگاری در عصر قدیم جنبهء علمی نداشته است ، یعنی فاقد روش و متدی بوده‏ که مورخ با استفاده از آن ، مجهولات را معلوم کرده و جهت ارزیابی مطالب و منابع‏ خود از آن استفاده کند . مقداری اطلاعات که خیلی از آنها جنبه افسانه داشته ، با مقداری‏ روایات،آینها منابع مؤلفان تاریخ نویس بوده ؛ نتیجه اینکه تواریخ عمده‏ای که از تاریخ‏ نگاران ما بجای مانده ، به مناسبت اینکه تحقیقات هیچکدام-بجز مقدمه ابن خلدون ، نه‏ متن کتابش-مبتنی بر استدلالات عقلی نیست . تحقیقات بزرگترین مورخان ما از شرح دادن‏ داستان زندگانی پیامبران ، تاریخ جنگ و فتوحات و شکستهای پادشاهان و احتمالا زندگی داخلی و خصوصی آنها در نمی‏گذرد و به هیچ وجه به سایر قسمتهای تاریخ ، من جمله‏ تاریخ یا تاریخ زندگی ملتها توجهی چندان ابراز نشده است ؛ با این حال در میان همین‏ تاریخ نگاران هم می‏توان دسته‏های مختلفی را مشخص کرد . عده‏ای از آنها با معلوماتی‏ وسیع‏تر و با دقتی عمیق‏تر منابع و مآخذ خود را به درستی بررسی کرده و حد اقل در مورد روایان و راویانی که ضعیف و غیر قابل اعتماد بودند ، تردید کرده و با اینکه در بعضی موارد آنرا نقل هم کرده‏اند ، اصل آن را مردود شمرده‏اند.

دسته دیگر که بیشتر تاریخ نگاران قدیم از این دسته‏اند ، کارشان نقل مطالب و احیانا قلب مطالب گذشته‏هاست . نه کارشان اصالت دارد و نه کتابشان ارزشی در خور اما ممکن است در بعضی موارد جزئی،ارزش آثار اینان زیاد باشد.

محمد بن جریر طبری از تاریخ نگاران دسته اول یعنی از مورخان با ارزش و دقیقی‏ است که با اینکه فاقد یک بینش تاریخی خاص است ، کارش اصالت دارد . در این‏ موارد روش او اینست که درباره یک مطلب ، روایان متعددی را نقل کرده و در آخر خود آنها را ارزیابی نموده و نظرش را می‏دهد . البته این روش از نظر تاریخ نگاران اخیر معایب بسیار دارد.از جمله آنکه فقط مبتنی بر روایات است.به عبارت دیگر تاریخ را از جمله علوم نقلی می‏داند درحالی‏که صاحبنظران معتقدند تاریخ دارای فلسفه ایست و باید هدفش را تعیین کند و به جزئیات دیگر ، مگر در موارد استثنا نباید بپردازد.

به‏هرحال ، طبری علاوه بر روایات دینی از کتب دیگر هم استفاده می‏کند و از آنها می‏توان از تورات و اوستا و احیانا بعضی کتب قدیمه که از بین رفته‏اند،نام برد . طبری‏ اولین مورخ بزرگ اسلام است . شاید در قرنهای دیگر نظیرش نیامده باشد . همه مورخان‏ بعد از وی،غالبا از اثر او استفاده کرده‏اند . البته اگر بخشهای اول کتاب را که مربوط به‏ تاریخ پیش از اسلام است و در قرون اخیر تاریخ صحیح‏تری از آن با کمک علوم جدیدی‏ همچون باستانشناسی نگاشته‏اند ، کنار بگذاریم ، تاریخ پیدایش اسلام و بعد از آن‏که طبری‏ نگاشته‏است ، دقیق‏ترین تواریخ است.

طبری در سال 224 یا 225 در شهر آمل متولد شده و وفاتش به روایت صاصب تاریخ‏ بغداد روز شنبه 25 شوال سنه 310 در اوایل شب ، اتفاق افتاده و در خانه‏اش واقع در محلهء «رحبه یعقوب»بغداد دفن شده است ، درباره خصوصیات اخلاقی وی مرحوم بهار گفتاری‏ دارد،خلاصه‏اش اینست:

«از اخلاقی که منافی شأن اهل علم باشد ، شدیدا پرهیز داشته و تا روزی که وفات‏ کرده به زهد و عبادت و استغنای اوخللی وارد نیامد . او با کمال متانت و حسن خلق و زهد و تقوی بود . مردی حساس و شدید التأثر بوده است . از حساد و جماعتی که به وی نسبت مبتدع در دین می‏دادند بغایت می‏رنجیده ، چنانکه در مرض مرگش گویند که کسی به استاد گفت از بدگویان و دشمنان در گذر ؛ استاد گفت از همه در گذشتم جز آنکس که به من نسبت بدعت داد».

طریقه وی را در مذهب ، اغلب مورخان طریقه عامه گفته‏اند و گویند که اول متمایل‏ به مذهب شافعی بوده ، اما بعدا خودش روش جدیدی به وجود آورده و حتی پیروانی داشته‏ است ؛ اما امروز از فرقه طبریه جز تاریخ نگاران قرن اسلامیه کسی اطلاع چندانی ندارد.

متن اصلی تاریخ طبری نخستین بار توسط ابو علی محمد بلعمی از وزرای سامانی به‏ فارسی خلاصه و ترجمه شده است . اما بلعمی به ذوق خود بسیاری مطالب کتاب را حذف‏ کرده و مطالب چندی بر آن افزودن و در واقع تألیف جدیدی به وجود آورده است ، این‏ کتاب به تصحیح مرحوم بهار چاپ شده است . متن عربی تاریخ طبری یک بار در لیدن از بلاد هلند به همت دوازده تن از مستشرقین اروپایی در دوازده مجلد چاپ شده ، البته فهرستها و ضمایمی هم خارج از این مجلدات دارد.

چاپ جدید تاریخ طبری(طبع مورد بحث)ترجمه متن کامل آنست با حذف روایات‏ مکرر که آقای ابوالقاسم پاینده ترجمه کرده است . نقص این جلد که مجید اول تاریخ طبری‏ می‏باشد اینست که فاقد مقدمه‏ای جامع درباره طبری و کتابهایش و مطالب دیگر می‏باشد . مترجم در مقدمه‏ای بسیار مختصر ، خواننده را به مجلدات دیگر حوالت می‏دهد که امید است یکی پس از دیگری انتشار یابد.